Türkçe’ye de yerleşmiş olan laiklik deyiminin kökeni Grekçe’dir. Laikos Grekçe’de “rahip olmayan, halktan olan” anlamına gelmekteydi. Avrupa’da kilisenin ibadetten başlayarak kişinin güncel yaşayışında düşünceden sanata ve eğitime kadar her alanı kapsayan yönlendiriciliğine ve baskısına karşı çıkan davranışlar, laik diye nitelendirilmiştir.
Laiklik düşüncesi ve uygulamaları Avrupa ile birlikte Avrupa’dan dünyaya yayılırken, o sıralarda İstanbul Türkçesi’nde bu kavramın öncelikle dünyalı diye karşılandığı anlaşılmaktadır. Şemsettin Sami’de, 1898’de basılan Kamus-ı Fransevi’de laik sözcüğünü, “ruhaniler tarik ve cemaatına (yol ve topluluğuna) mensup olmayan, cismani, dünyevi (dünyalı)” diye açıklamıştır. Ancak Osmanlıca’da bu terim daha çok, Arapça’ya dayanılarak lâdini (dinsel olmayan) sözcüğüyle karşılanmıştır. Ne var ki şeriat düzenine bağlı olanlar, Arapça’daki ‘la’ öntakısının olumsuzluk bildiren anlamını saptırarak lâdiniyi “ dinsizlik” diye anlamayı amaçlarına uygun bulmuşlardır. Cumhuriyet döneminde laik karşılığında sözcüğün kökenindeki anlamına da uygun olarak Türkçe dış dinsel önerilmişse de bu sözcük yaygınlık kazanamamıştır.
Avrupa’da gelişen laiklik kavramı, Osmanlı Devleti’nde ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yansımıştır. Osmanlı döneminde laiklik yolundaki önemli girişim, dinsel öğretim veren medreseler dışında temel ya da mesleki öğretimin yapıldığı okulların açılması olmuştu. Böylece Avrupa’da olduğu gibi ilk adım eğitim-öğretimde atılmıştı. Bunu hukuk alanında çıkartılan yeni yasalar izlemişti. Tanzimat döneminde Osmanlı düşün alanına giren laiklik kavramı Yeni Osmanlılarla önemli bir boyut kazanmıştır. Devlet yönetiminde yalnızca şeriat hükümlerinin esas alınmasının yeterli olup olmadığı sorunu çerçevesinde yeni görüşler ortaya atılmıştır. Namık Kemal’in devlet yönetiminde şeriat kurallarından vazgeçilmemesi görüşüne karşın, Ali Suavi, Avrupa’da akıl ile kanunun, Osmanlı İmparatorluğunda ise zulüm ve köleliğin geçerli olduğunu ve bu durumdan kurtulunması gerektiğini belirtmiştir. Ali Suavi’ye göre kölelik iki kaynaktan besleniyordu: Cahillik ve bağnazlık.
Ulusal egemenliğin kuralı çerçevesinde ümmetten millete siyasal biçimlenmede yarattığı ilk etki saltanatın kaldırılması olmuştur. Ulusal kurtuluş savaşı süresince, karşısına çıkılmayan saltanatın kaldırılması, savaş sonrasında barış görüşmelerinde kimin Türk ulusunu temsil edeceği sorunu ortaya çıkınca, kesin bir çözüme bağlanabilmiştir.
Saltanatın kaldırılması, laik siyasal iktidar düzenine geçişin de ilk aşamasını oluşturmuştur. Osmanlı’nın kuramsal olarak siyasal ve dinsel iktidarı kaynaştıran siyasal iktidar düzeni, saltanatın kaldırılması ile ilk kez bölünmekte, dinsel iktidar varlığını sürdürse bile siyasal gücü yitirmiş olmaktadır. Buna karşın, yeni devletin siyasal iktidarı kesin olarak ulusal egemenlik kuralına dayandırılarak, dinsel nitelikten arındırılmıştır.
Cumhuriyet’in ilanı, daha çok kuramsal olarak görülen başkansız bir devlet sisteminin yarattığı boşluğu, halifenin doldurması olanağını ortadan kaldırmıştır. Halifeyi devletin doğal başkanı saymaya yönelik eğilimler, cumhurbaşkanlığının kabulü ile boşa çıkmıştır. Ulusal egemenlik ilkesine dayanan Cumhuriyet düzeniyle halifeliğin bağdaşması olası değildir.
Bir devlet dini olarak yayılan İslamiyet’in belirgin özelliklerinden biri, devlet ile din, hukuk ile şeriat arasında kesin bir ayırımın öngörülmemiş olmasıdır. Şeriat da salt Müslümanlar için hükümler içermesi yüzünden, başka dinlerden olanları kapsam dışı bıraktığından İslam devletlerinde gerçek anlamda bir hukuk birliği sağlanamamıştır. Öte yandan İslam hukuku olan fıkıhta karşılaşılan tüm sorunları ve gereksinmeleri karşılayacak ayrıntılı hükümlerin bulunmaması uygulamada güçlükler doğurmuştur. Bunları gidermek için başvurulan fetva sistemi, giderek değişik ve çelişik görüşleri içeren bir yapıya dönüşmüştür.
Genel olarak, toplumu düzenleyen ve yaptırım gücü bulunan kurallar bütünü, olarak tanımlanan hukuk, halk egemenliğine dayalı çağdaş devletin en belirgin niteliklerinden biridir. Vatandaşlar arasındaki ilişkilerde gerekli kuralların belirlenmesi, toplum düzeninin sağlanması, hakların ve özgürlüklerin kullanım biçimi, egemenliğin kullanılması yöntemi, devlet organlarının işleyişi, devletin vatandaş, vatandaşın devlet karşısındaki hakları ve görevleri esas olarak hukuk kurallarıyla belirlenir.
Böyle olmakla birlikte ülkelerin, devletlerin hukuk sistemleri, o toplumun oluşturduğu siyasal rejime, dünya görüşüne ve toplumsal anlayışa göre değişiklikler
göstermektedir. Dinsel temeller üzerinde yükselen, çok uluslu, çok dinli, çok dilli bir monarşi olan Osmanlı İmparatorluğu döneminde hukukun bu bünyeye göre düzenlenmesi doğal olmuştur.
Osmanlı döneminde dini kurallara göre düzenlenmiş olan şer’i hukuk ile gelenek ve göreneklerle ortaya çıkmış kurallardan oluşan örfi hukuk sistemine dayalı bir hukuk modeli uygulanmıştır. Hukuk düzenindeki aksaklıkları gidermek ve gerek kamu hukuku gerekse özel hukuk alanındaki boşlukları gidermek amacıyla II. Mahmut’tan başlayarak Tanzimat döneminde bazı girişimlerde bulunuluştu. Ancak Tanzimat, yeni düzenlemelere, örgütlenmelere yönelirken eskiyi olduğu gibi korumayı da ilke edindiğinden hukuk alanındaki girişimlerde bir ikiliğe yol açmıştır. Ayrıca yeni yasaların hazırlanmasında da yöntem birliği sağlanamamıştır. Bunun sonucunda çoğu kez yabancı yasalar olduğu gibi aktarılmış ya da uygulanmakta olan İslami kuralların kökenlerine dayanılarak yeni yasalar hazırlanmıştır. Yabancı yasalardan yararlanılarak hazırlanan yasalar: Ticaret Kanunu (1850), Ceza Kararnamesi (1858), Deniz Ticaret Kanunu (1864), Ceza Mahkemeleri Usulü (1880), Hukuk Mahkemeleri Usulü (1881) dür. Yürürlükteki yasaların modernleştirilmesi yöntemiyle hazırlanan yasalar ise, Ceza Kanunnamesi (1840 ve 1851), Arazi Kanunnamesi (1858), Mecell-i Ahkam-ı Adliye (1876), Aile Hukuku Kararnamesi(1917) dır.
Yeni kabul edilen ve şeriatla ilgisi bulunmayan yasalar için Şer’i Mahkemeler dışında Nizamiye Mahkemeleri adı verilen yeni mahkemeler de açılmıştır.
Bu dönemde hazırlanan yasalar içinde kısaca Mecelle diye bilinen Mecelle-i Ahkam-ı Adliye, dayandığı esaslar, hazırlanması, içeriği ve yaygın etkisi açısından diğer yasalardan ayrılmaktadır. 1851 maddeden oluşan Mecelle laik değil, dinsel bir nitelik taşımaktaydı. Üstelik yalnız Hanefi mezhebi esasları gözetilerek hazırlanmıştı. Bunda kişi, aile ve miras kurallarına yer verilmemiş, eşya ve borçlar hukuku alanları esas alınmıştı. Bu eksikliklerine karşın bir medeni kanun niteliği taşıyan mecelle, irade serbestliğine dayanması, kimi ilkeler ve yargılama kuralları getirmesi yönlerinden de önem taşımaktadır. Ayrıca o döneme kadar hukuk kuralları Arapça yazılmış fıkıh kitaplarından çıkartılırken Cevdet Paşa’nın hazırlattığı bu yasa zamanına göre yalın bir dille kaleme alınması oldukça önemlidir. Çünkü, bu Türkçe’nin bir bilim dili olabileceğinin ilk kanıtlarından biri olmuştur.
Mecelle’nin aile ve miras hukuku hükümleri içermemesinden doğan boşluğu gidermek amacıyla Osmanlıların son yıllarında yeni bir girişimde bulunulmuştu. 1916’ da oluşturulan yeni bir komisyon çalışmalarından olumlu bir sonuç alınmayınca, ikinci bir komisyon kurularak, Mecelle’nin hükümlerini günün ekonomik ve sosyal koşullarına göre yeniden oluşturma çerçevesinde Aile Hukuku Kararnamesi 1917 yılında hazırlanmış ve yürürlüğe girmiştir.
Laiklik düşüncesi ve uygulamaları Avrupa ile birlikte Avrupa’dan dünyaya yayılırken, o sıralarda İstanbul Türkçesi’nde bu kavramın öncelikle dünyalı diye karşılandığı anlaşılmaktadır. Şemsettin Sami’de, 1898’de basılan Kamus-ı Fransevi’de laik sözcüğünü, “ruhaniler tarik ve cemaatına (yol ve topluluğuna) mensup olmayan, cismani, dünyevi (dünyalı)” diye açıklamıştır. Ancak Osmanlıca’da bu terim daha çok, Arapça’ya dayanılarak lâdini (dinsel olmayan) sözcüğüyle karşılanmıştır. Ne var ki şeriat düzenine bağlı olanlar, Arapça’daki ‘la’ öntakısının olumsuzluk bildiren anlamını saptırarak lâdiniyi “ dinsizlik” diye anlamayı amaçlarına uygun bulmuşlardır. Cumhuriyet döneminde laik karşılığında sözcüğün kökenindeki anlamına da uygun olarak Türkçe dış dinsel önerilmişse de bu sözcük yaygınlık kazanamamıştır.
Avrupa’da gelişen laiklik kavramı, Osmanlı Devleti’nde ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yansımıştır. Osmanlı döneminde laiklik yolundaki önemli girişim, dinsel öğretim veren medreseler dışında temel ya da mesleki öğretimin yapıldığı okulların açılması olmuştu. Böylece Avrupa’da olduğu gibi ilk adım eğitim-öğretimde atılmıştı. Bunu hukuk alanında çıkartılan yeni yasalar izlemişti. Tanzimat döneminde Osmanlı düşün alanına giren laiklik kavramı Yeni Osmanlılarla önemli bir boyut kazanmıştır. Devlet yönetiminde yalnızca şeriat hükümlerinin esas alınmasının yeterli olup olmadığı sorunu çerçevesinde yeni görüşler ortaya atılmıştır. Namık Kemal’in devlet yönetiminde şeriat kurallarından vazgeçilmemesi görüşüne karşın, Ali Suavi, Avrupa’da akıl ile kanunun, Osmanlı İmparatorluğunda ise zulüm ve köleliğin geçerli olduğunu ve bu durumdan kurtulunması gerektiğini belirtmiştir. Ali Suavi’ye göre kölelik iki kaynaktan besleniyordu: Cahillik ve bağnazlık.
Türkiye’de Devletin Laikleştirilmesi
Ulusal egemenliğin kuralı çerçevesinde ümmetten millete siyasal biçimlenmede yarattığı ilk etki saltanatın kaldırılması olmuştur. Ulusal kurtuluş savaşı süresince, karşısına çıkılmayan saltanatın kaldırılması, savaş sonrasında barış görüşmelerinde kimin Türk ulusunu temsil edeceği sorunu ortaya çıkınca, kesin bir çözüme bağlanabilmiştir.
Saltanatın kaldırılması, laik siyasal iktidar düzenine geçişin de ilk aşamasını oluşturmuştur. Osmanlı’nın kuramsal olarak siyasal ve dinsel iktidarı kaynaştıran siyasal iktidar düzeni, saltanatın kaldırılması ile ilk kez bölünmekte, dinsel iktidar varlığını sürdürse bile siyasal gücü yitirmiş olmaktadır. Buna karşın, yeni devletin siyasal iktidarı kesin olarak ulusal egemenlik kuralına dayandırılarak, dinsel nitelikten arındırılmıştır.
Cumhuriyet’in ilanı, daha çok kuramsal olarak görülen başkansız bir devlet sisteminin yarattığı boşluğu, halifenin doldurması olanağını ortadan kaldırmıştır. Halifeyi devletin doğal başkanı saymaya yönelik eğilimler, cumhurbaşkanlığının kabulü ile boşa çıkmıştır. Ulusal egemenlik ilkesine dayanan Cumhuriyet düzeniyle halifeliğin bağdaşması olası değildir.
Bir devlet dini olarak yayılan İslamiyet’in belirgin özelliklerinden biri, devlet ile din, hukuk ile şeriat arasında kesin bir ayırımın öngörülmemiş olmasıdır. Şeriat da salt Müslümanlar için hükümler içermesi yüzünden, başka dinlerden olanları kapsam dışı bıraktığından İslam devletlerinde gerçek anlamda bir hukuk birliği sağlanamamıştır. Öte yandan İslam hukuku olan fıkıhta karşılaşılan tüm sorunları ve gereksinmeleri karşılayacak ayrıntılı hükümlerin bulunmaması uygulamada güçlükler doğurmuştur. Bunları gidermek için başvurulan fetva sistemi, giderek değişik ve çelişik görüşleri içeren bir yapıya dönüşmüştür.
Hukukun Laikleştirilmesi
Genel olarak, toplumu düzenleyen ve yaptırım gücü bulunan kurallar bütünü, olarak tanımlanan hukuk, halk egemenliğine dayalı çağdaş devletin en belirgin niteliklerinden biridir. Vatandaşlar arasındaki ilişkilerde gerekli kuralların belirlenmesi, toplum düzeninin sağlanması, hakların ve özgürlüklerin kullanım biçimi, egemenliğin kullanılması yöntemi, devlet organlarının işleyişi, devletin vatandaş, vatandaşın devlet karşısındaki hakları ve görevleri esas olarak hukuk kurallarıyla belirlenir.
Böyle olmakla birlikte ülkelerin, devletlerin hukuk sistemleri, o toplumun oluşturduğu siyasal rejime, dünya görüşüne ve toplumsal anlayışa göre değişiklikler
göstermektedir. Dinsel temeller üzerinde yükselen, çok uluslu, çok dinli, çok dilli bir monarşi olan Osmanlı İmparatorluğu döneminde hukukun bu bünyeye göre düzenlenmesi doğal olmuştur.
Osmanlı döneminde dini kurallara göre düzenlenmiş olan şer’i hukuk ile gelenek ve göreneklerle ortaya çıkmış kurallardan oluşan örfi hukuk sistemine dayalı bir hukuk modeli uygulanmıştır. Hukuk düzenindeki aksaklıkları gidermek ve gerek kamu hukuku gerekse özel hukuk alanındaki boşlukları gidermek amacıyla II. Mahmut’tan başlayarak Tanzimat döneminde bazı girişimlerde bulunuluştu. Ancak Tanzimat, yeni düzenlemelere, örgütlenmelere yönelirken eskiyi olduğu gibi korumayı da ilke edindiğinden hukuk alanındaki girişimlerde bir ikiliğe yol açmıştır. Ayrıca yeni yasaların hazırlanmasında da yöntem birliği sağlanamamıştır. Bunun sonucunda çoğu kez yabancı yasalar olduğu gibi aktarılmış ya da uygulanmakta olan İslami kuralların kökenlerine dayanılarak yeni yasalar hazırlanmıştır. Yabancı yasalardan yararlanılarak hazırlanan yasalar: Ticaret Kanunu (1850), Ceza Kararnamesi (1858), Deniz Ticaret Kanunu (1864), Ceza Mahkemeleri Usulü (1880), Hukuk Mahkemeleri Usulü (1881) dür. Yürürlükteki yasaların modernleştirilmesi yöntemiyle hazırlanan yasalar ise, Ceza Kanunnamesi (1840 ve 1851), Arazi Kanunnamesi (1858), Mecell-i Ahkam-ı Adliye (1876), Aile Hukuku Kararnamesi(1917) dır.
Yeni kabul edilen ve şeriatla ilgisi bulunmayan yasalar için Şer’i Mahkemeler dışında Nizamiye Mahkemeleri adı verilen yeni mahkemeler de açılmıştır.
Bu dönemde hazırlanan yasalar içinde kısaca Mecelle diye bilinen Mecelle-i Ahkam-ı Adliye, dayandığı esaslar, hazırlanması, içeriği ve yaygın etkisi açısından diğer yasalardan ayrılmaktadır. 1851 maddeden oluşan Mecelle laik değil, dinsel bir nitelik taşımaktaydı. Üstelik yalnız Hanefi mezhebi esasları gözetilerek hazırlanmıştı. Bunda kişi, aile ve miras kurallarına yer verilmemiş, eşya ve borçlar hukuku alanları esas alınmıştı. Bu eksikliklerine karşın bir medeni kanun niteliği taşıyan mecelle, irade serbestliğine dayanması, kimi ilkeler ve yargılama kuralları getirmesi yönlerinden de önem taşımaktadır. Ayrıca o döneme kadar hukuk kuralları Arapça yazılmış fıkıh kitaplarından çıkartılırken Cevdet Paşa’nın hazırlattığı bu yasa zamanına göre yalın bir dille kaleme alınması oldukça önemlidir. Çünkü, bu Türkçe’nin bir bilim dili olabileceğinin ilk kanıtlarından biri olmuştur.
Mecelle’nin aile ve miras hukuku hükümleri içermemesinden doğan boşluğu gidermek amacıyla Osmanlıların son yıllarında yeni bir girişimde bulunulmuştu. 1916’ da oluşturulan yeni bir komisyon çalışmalarından olumlu bir sonuç alınmayınca, ikinci bir komisyon kurularak, Mecelle’nin hükümlerini günün ekonomik ve sosyal koşullarına göre yeniden oluşturma çerçevesinde Aile Hukuku Kararnamesi 1917 yılında hazırlanmış ve yürürlüğe girmiştir.
Yorumlar
Yorum Gönder